Stanisław Urbańczyk (ur.
27 lipca
1909
w
Kwaczale
koło
Krakowa
, zm.
23 października
2001
) –
językoznawca
polski, profesor
Uniwersytetu Toruńskiego
,
Poznańskiego
i
Jagiellońskiego
, członek
Polskiej Akademii Umiejętności
.
W latach
1929
-
1934
studiował
polonistykę
i
slawistykę
na Uniwersytecie Jagiellońskim. W roku akademickim
1937
/
1938
podjął pracę jako asystent w Katedrze Języka Polskiego na tej uczelni, prowadził zajęcia z gramatyki opisowej i fonetyki polskiej; wśród studentów uczestniczących w jego zajęciach był
Karol Wojtyła
. W
1939
Stanisław Urbańczyk obronił doktorat; w listopadzie t.r. wraz z gronem uczonych krakowskich został aresztowany w ramach
Sonderaktion Krakau
i był więziony w
obozach koncentracyjnych
Sachsenhausen
i
Dachau
. W
1945
powrócił do pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim, w tym samym roku obronił rozprawę habilitacyjną.
W latach
1946
-
1948
był profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Toruńskiego,
1947
-
1956
Uniwersytetu Poznańskiego (od
1955
pod nazwą Uniwersytet im. Adama Mickiewicza). W
Poznaniu
pełnił funkcję dziekana Wydziału Humanistycznego i Filologicznego (
1950
-
1954
). W 1956 został profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od
1953
był równocześnie pracownikiem
Polskiej Akademii Nauk
; pełnił m.in. funkcję wicedyrektora
Instytutu Badań Literackich PAN
, w
1973
przyczynił się do utworzenia w Krakowie Instytutu Języka Polskiego PAN i został jego pierwszym dyrektorem (do
1979
). W 1979 przeszedł na emeryturę.
W
1989
został członkiem reaktywowanej Polskiej Akademii Umiejętności, objął zarazem kierownictwo Wydziału Filologicznego akademii. Brał udział w pracach komitetów PAN - Komitetu Językoznawstwa (1985-1986 przewodniczący, następnie honorowy przewodniczący) i Komitetu Słowianoznawstwa, był również członkiem i przewodniczącym Komisji Językoznawstwa i Słowianoznawstwa Oddziału PAN w Krakowie. W latach
1976
-
1991
przewodniczył Międzynarodowej Komisji Struktury Gramatycznej Języków Słowiańskich (w 1991 otrzymał tytuł honorowego przewodniczącego). Krótko po wojnie uczestniczył w pracach Głównej Komisji Ustalenia Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. Był ponadto członkiem wielu towarzystw i instytucji naukowych, m.in. Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego (któremu od
1983
przewodniczył), Towarzystwa Naukowego w
Toruniu
, Poznańskiego Towarzystwa Naukowego, Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Instytutu Śląskiego w
Opolu
.
Doktoraty
honoris causa
nadały Stanisławowi Urbańczykowi uniwersytety w
Salzburgu
(1972),
Ołomuńcu
(1991), Poznaniu,
Erlangen
. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim i Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski
i
Orderu Sztandaru Pracy
II klasy, otrzymał również złoty medal im.
Josefa Dobrovskiego
Czechosłowackiej Akademii Nauk. Stanisław Urbańczyk był żonaty, miał troje dzieci (synów Stanisława Jakuba, ur. 1938 i Kazimierza, ur. 1944 oraz córkę Annę, ur. 1947). Zmarł w wieku 92 lat, jeszcze niespełna miesiąc przed śmiercią biorąc udział w inauguracji roku akademickiego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Został pochowany na
cmentarzu Rakowickim
.
Zainteresowania naukowe Urbańczyka obejmowały historię języka, dialektologię, leksykografię, mitologię. W latach 1953-1978 kierował pracami redakcyjnymi nad Słownikiem staropolskim, pod jego kierownictwem ukazało się dziesięć pierwszych tomów. Był redaktorem naczelnym czasopism "Polonica" i "Język Polski" (organu Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, 1983-
1997
). Współpracował z
Polskim Słownikiem Biograficznym
. Przygotował do wydania oraz opatrzył wstępem i komentarzami
Biblię królowej Zofii
(1961-1971). Był również współautorem i redaktorem Encyklopedii języka polskiego (1991). Ogłosił ponadto m.in.:
- Biblia królowej Zofii a staroczeskie przekłady Pisma św. (1946)
- Religia pogańska Słowian (1947)
- Zarys dialektologii polskiej (1962)
- Dawni Słowianie - wiara i kult (1991)
Wybór artykułów Stanisława Urbańczyka ukazał się w zbiorach Szkice z dziejów języka polskiego i Prace z dziejów języka polskiego. Był również autorem wspomnień - Uniwersytet za kolczastym drutem (Sachsenhausen - Dachau) (1946) i Z miłości do wiedzy (1999).
Źródła
- Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, Edycja 3, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1993